Reisbureau Het Leven: Over de kunst van het ouder worden

Maak van het leven een kunstwerk. Denk na over je levensloop. Stel een agenda op voor de tweede levenshelft. Met deze levensles van de filosofen Jan Baars en Joep Dohmen gingen de bezoekers van de vierde Bismarck-lezing op 1 november jongstleden naar huis.

Door Maarten van der Pas

Ze hadden ongetwijfeld verwacht over de pensioenhervormingen te horen, maar het ging over het leven als een reis. De pensioenprofessionals die begin november de Bismarck-lezing bijwoonden werden uitgedaagd na te denken over hoe hun levensreis eruit ziet, wat ze nog gaan doen en laten, wanneer, met wie ze reizen, waarvoor en voor wie ze leven?

Na voorgaande jaren met sprekers die midden in de pensioenwereld stonden sloeg de organiserende stichting Nimf dit jaar met Jan Baars en Joep Dohmen een andere, gewaagde weg in. Baars is voormalig bijzonder hoogleraar interpretatieve gerontologie en Dohmen is emeritus hoogleraar wijsgerige en praktijkgerichte ethiek. Beide werkten aan de Universiteit voor Humanistiek in Utrecht.

De lezing had als thema ‘ouder worden in het licht van de pensioenhervormingen’. Het ging vooral over ouder worden. Pensioen kwam indirect aan de orde, want een materiële basis voor goed ouder worden – pensioen – is belangrijk, zo stelde Baars. Een zachte landing van de vergrijzing vindt hij één van de grootste uitdagingen van de eenentwintigste eeuw.
In zijn lezing sprak Baars over de maatschappelijke organisatie van de levensloop en Dohmen behandelde in zijn voordracht het individu dat de levenskunst onder de knie moet krijgen.

Baars en Dohmen zijn auteurs van het boek De kunst van het ouder worden. Ze riepen de vraag op wat ouder worden is? Een reis naar de dood of een diep en intens ervaren afsluiten van het leven? De filosofen kiezen voor het laatste antwoord. Vervolgens: hoe doe je dat? Ze zien ouder worden als een kunst, iets wat geleerd moet worden. Dat gaat vanzelf, maar ook niet. Het is ook een kwestie van eigen verantwoordelijkheid want we leven volgens hen in een tijd van actief ouder worden.

Paradox van de steeds jongere oudere

Baars stelde, dat we het niet meer over ‘oude dag’ of ‘ouderdom’ kunnen hebben en dat het beter is om te spreken van ‘ouder worden’ of ‘verouderen’. Oude dag en ouderdom verwijzen volgens hem naar een tijd dat de levensverwachting niet hoog was – de tijd van Otto von Bismarck in de negentiende eeuw. Het suggereert iets statisch, terwijl we tegenwoordig een hogere levensverwachting hebben waarbij het actieve leven niet ophoudt na het werkzame leven. Dat vraagt om een andere levenslooporganisatie.

De filosoof schetste hoe leeftijd ruim een eeuw geleden een regulerend bureaucratisch principe werd waar bijvoorbeeld leerplicht en pensionering aan worden opgehangen. Leeftijd ging een belangrijke rol spelen in het denken over ouderdom. Maar leeftijd is een onbetrouwbare maatstaf, stelde Baars, die niets zegt over lichamelijke veroudering.

Er is tegenwoordig sprake van de paradox van de steeds jongere oudere: we worden steeds ouder, maar worden op steeds jongere leeftijd oud genoemd. Een 40-plusser is een ‘oudere werknemer’ en een 50-plusser behoort tot de ‘ouderen’. Een oudere leeft in deze optiek twee maal zo lang als een normale volwassene, hield Baars voor.

We missen een cultuur van goed ouder worden, stelde Baars. Hij liet een cartoon zien waarin iemand in zijn werkzame leven carrière maakt en steeds een tree hoger komt en na zijn pensionering weliswaar ontspannen onder een palmboom op het strand zit, maar met een nutteloos leven. Hij pleitte voor de bruikbare levens- en werkervaring van een oudere. Tot op hoge leeftijd kan een mens nog van grote maatschappelijke waarde zijn.

De reis van het leven

De gestegen levensverwachting dwingt volgens Baars tot nadenken over het leven, en niet alleen over de dood. Wie willen we zijn geweest? Wat willen we aan onze geliefden, anderen en de aarde nalaten?

Voor een antwoord op deze vragen, voor het vormgeven van je levensloop, komt de levenskunst om de hoek kijken. Dat is leren omgaan met jezelf en de wereld. Het verwerven van een persoonlijke levenshouding door na te denken over waar je staat in het leven en je wensen en mogelijkheden daarop af te stemmen. Dohmen is een pleitbezorger voor levenskunst.

Voor de zoektocht naar zin gebruikt Dohmen een reis als metafoor. De reis leent zich volgens hem goed als analogie voor het leven. De levensloop staat voor op weg zijn, levensstijlen zijn te zien als type reizen, de biografie is het reisverhaal en levensdoelen zijn te vergelijken met reisdoelen. Onderweg kun je veel leren over jezelf: waar je vandaan komt, wie je wilt worden/zijn, omgaan met anderen, tijd en tegenslag, heroriëntatie, gewoontevorming en discipline en leren leven in onzekerheid.

Agenda voor de tweede levenshelft

Aanhakend bij Baars en de gemiddelde leeftijd van het publiek presenteerde Dohmen een agenda voor de tweede levenshelft, het laatste deel van de levensreis. Waar aanwezigen in de zaal met hun telefoon regelmatig een foto maakten van de presentatie op het scherm, riep Dohmen op om vooral een foto van deze agenda te maken.

Het spreekt voor zich dat ieders levensreis er anders uit zal zien. Dohmen citeerde collega Baars: mensen zijn unieke wezens met een eigen geboorteplaats, opvoeding, gebeurtenissen, studie, werk, partners en kinderen. Als zodanig zijn we altijd beperkt en eindig. Elk mens heeft een unieke biografie en eigen ontwikkelingsgang.

Op levensreis gaat het om vereindigen: het samenspel van passiviteit (overgave aan wat je overkomt) en activiteit (zelf de koers uitzetten). Dohmen en Baars waarschuwden ervoor om tijdens de levensreis niet te lijden onder de tijd, om niet te wachten op straks als het beter gaat, om onderweg niet te blijven steken. Om met de Duitse psycholoog Erik Erikson te spreken, die regelmatig door Dohmen werd aangehaald: een leven is mislukt als oude conflicten niet worden opgelost, als je niet kunt vergeven en blijft hangen in ego-centrisme en slachtofferschap

Het voltooide leven

Vragen uit het publiek gingen niet over welke pensioenvariant van de SER de voorkeur heeft, het afschaffen van de doorsneesystematiek of hoe oude pensioenrechten in te varen. Maar wel over hoe de actuele discussie over het voltooide leven past in het levensverhaal. Het is goed om daar nu al over na te denken en niet te wachten tot het einde, antwoordde Dohmen. Het past in het onderzoek naar je eigen motivatie.

Levenskunst maakt het leven tot een kunstwerk. Wanneer heeft de levensreis zijn doel bereikt? Daarop geeft Erikson antwoord. Een gelukt leven of doel van de levensreis is ego-integriteit: zo heeft het moeten zijn en niet anders.

Auteurs: Omara Nahar, Elizabeth James-Tingen